W paradygmacie poznawczym posługujemy się modelem tzw. kajzerki, która graficznie przedstawia relację między myśleniem – uczuciami – zachowaniami i reakcjami z ciała. W tym schemacie wszystko zaczyna się od przekonań na temat siebie, świata i innych, które regulują emocje i aspekt behawioralny.

Wraz z pacjentem dążymy do odkrycia jego zniekształceń poznawczych. To nieprzystosowawcze, sztywne wzorce myślenia, które negatywnie oddziałują na nasz stan emocjonalny. Często wiążą się z braniem na siebie nadmiernej odpowiedzialności, myśleniem czarno-białym, błędami logicznymi we wnioskowaniu. Wzbudzają w nas trudne emocje, hamują proaktywne zachowania, wpędzają w poczucie winy.

Rodzaje zniekształceń

Klasyfikacja zniekształceń poznawczych obejmuje cały szereg nieprzystosowawczych wzorców myślenia. Poniżej przedstawiam kilka najpowszechniej występujących:

  • myślenie dychotomiczne – myślenie w kategoriach skrajnych, czarno-białych – „Albo zdam egzamin na szóstkę, albo jestem zerem”. Taki rodzaj myślenia wpędza nas w nadmierny perfekcjonizm i często hamuje działania, bo poprzeczka jest postawiona bardzo wysoko.
  • personalizacja – przypisywanie sobie nadmiernej odpowiedzialności za wydarzenia, na które mamy ograniczony wpływ – „Przez moje potknięcie, firma straciła ważnego klienta”.
  • etykietowanie – przyklejanie „łatek”, zamykanie siebie i innych w ogólnikowych, często raniących etykietach – „Jestem zerem.”
  • nadmierna generalizacja – uogólnianie jednego wydarzenia lub czyjejś cechy na inne – „Raz nie udało mi się znaleźć pracy, więc na pewno nigdy już mi się to nie uda”.
  • czytanie w myślach – wysuwanie wniosków na temat tego, co myślą i czują inni na podstawie niejednoznacznych, niepewnych przesłanek – „On spojrzał w telefon, gdy ze mną rozmawiał. Na pewno go nudzę”.
  • katastrofizacja – widzenie wyłącznie czarnego scenariusza wydarzeń, oczekiwanie nieuchronnej katastrofy, bez brania pod uwagę bardziej optymistycznych opcji – „Zawaliłam ważny projekt – teraz na pewno wyrzucą mnie z pracy.”
  • myślenie powinnościowe – myślenie w kategoriach „muszę”, „powinienem” – „Nie wypada wyjść z imprezy przed północą. Tylko sztywniacy się tak zachowują”.

Zniekształcenia poznawcze w niektórych zaburzeniach

U pacjentów zmagających się z różnymi rodzajami zaburzeń możemy zaobserwować szczególnie duże nasilenie nieprzystosowawczych zniekształceń. W depresji „wspólny jest na przykład wzorzec zniekształceń poznawczych prowadzących do wystąpienia (…) triady depresyjnej: katastrofizacja, personalizacja, selektywna uwaga, nadmierna generalizacja1”. W zaburzeniach lękowych także myślenie pacjenta często jest zdominowane przez katastrofizację czy personalizację.

Terapia poznawcza jest ukierunkowana na eksplorowanie i identyfikowanie zniekształceń, a następnie poddawanie ich restrukturyzacji poznawczej – wraz z pacjentem zastanawiamy się, jak zastąpić niezdrowe dla niego wzorce myślenia, bardziej racjonalnymi, wspierającymi zdrowie psychiczne.

Marta Nowakowska

1 E. Link-Dratkowska „Depresja dzieci i młodzieży – podejście poznawczo-behawioralne. Teoria i terapia”, dostęp: file:///Users/martakondys/Downloads/29085-35151-1-PB%20(1).pdf