Między mną a Drugim nawiązuje się dialog. Cóż jest wynikiem Dialogu? Pierwszym i podstawowym jest ‘darowanie świata’. Bez Drugiego, bez słowa, które on do mnie kieruje i którym pokazuje mi rzeczy, nie byłoby mojego bycia-w-świecie. Otaczający mnie świat jest wielkim darem mowy, zakładającym obecność Drugiego.
J. Tischner, Myślenie według wartości
W dotychczasowych rozważaniach o retoryce zwracaliśmy uwagę zwłaszcza na erystykę, czyli sztukę prowadzenia sporów, która zyskała popularność dzięki Arthurowi Schopenhauerowi. W sporze nie chodzi jednak o to, żebyśmy dążyli do wspólnej wizji czy porozumienia, mamy przekonać do swojej argumentacji oponenta. Zostajemy w swojej twierdzy przekonań i nie budujemy mostów.
Dorota Korwin-Piotrowska proponuje nam nowe spojrzenie na funkcję mowy, która byłaby rodzajem opozycji wobec erystyki. Tym właśnie jest tytułowa eutoryka. Autorka zachęca nas, byśmy spojrzeli na mowę w sposób podkreślający jej funkcje pozytywne, lepiej potrafili porozumieć się z szacunkiem oraz poszanowaniem godności drugiego człowieka. „Dobra mowa”, to komunikacja językowa nastawiona „na wzajemne zrozumienie i wartościowy dialog”, a także udzielanie wzajemnej uwagi czy też wsparcia. Nawet jeżeli tkwimy niczym więźniowie w swojej twierdzy, zawsze możemy budować za pomocą języka mosty z innymi ludźmi – tworzyć ludzkie „pomiędzy”.
W Eutoryce odnajdziemy rozważania z zakresu retoryki, pragmalingwistyki, psychologii i filozofii. Erudycyjne połączenie tak bogatej literatury może się wydawać nieoczywiste, przez co stanowi spory atut tej książki. Niezwykle inspirujący był dla mnie rozdział o roli języka jako konstruującego ludzkie „pomiędzy”, gdzie odnajdziemy m.in. odwołania do Simone Weil oraz Martina Bubera. Przyjrzenie się bliżej erystyce, a szczególnie funkcji ironii umożliwiło mi pewną refleksję nad cienką granicą jaka dzielić może poczucie humoru od arogancji i cynizmu.
Część poświęcona samej eutoryce – jej założeniom, kontekstom, praktykom – jest w zasadzie najmocniejszą stroną pracy z punktu widzenia psychologii. Znajdziemy tu teoretyczne ramy pozwalające nam uchwycić to, dlaczego nawet, jeśli się nie zgadzamy, możemy konstruktywnie i dobrze rozmawiać. Znajdziemy tu również podstawowe zasady eutoryki oraz listę zabiegów. Możemy z niej korzystać, nie tylko jako terapeuci, nauczyciele czy dziennikarki, ale także po prostu jako ludzie ceniący sobie wartościowe rozmowy z drugim człowiekiem. Jak bowiem podkreśla autorka, analizując w ostatniej części powieść Małe życie Hanyi Yanagihary, to właśnie w rozmowie z innymi tkwi siła. I to właśnie dobra (roz)mowa stanowi przeciwwagę dla krzywdy czy też zła, które może nas spotkać w życiu. A jeżeli tak się stanie, ważne jest, żebyśmy odnaleźli wokół siebie ludzi, którzy potrafią z wyczuciem wyjść nam naprzeciw. Dawać wsparcie, nie tylko samym czynem, ale i dobrym słowem. Na tym w końcu polega niebanalność samego dobra.
Na zakończenie przyjrzyjmy się bliżej zamieszczonemu w pracy dekalogowi dobrej rozmowy Bogdana de Barbaro, który sam uprzedza, że nawet jeśli jego propozycja jest utopią, to może być ona użyteczna. Potraktujmy ją więc jako rodzaj kompasu, który wyznaczy nam właściwą drogę w tej jakże niełatwej sztuce budowania mostów.
Dekalog dobrej rozmowy według Bogdana de Barbaro („Gazeta Wyborcza”, 4–5.06.2016, rozmowę przeprowadziła A. Jucewicz)
1. Przyjmij, że rozmówca nie jest przeciwko tobie. Jeślibyś zakładał jego złą wolę, zajmiesz się budowaniem strategii obronnych lub atakowaniem go zamiast słuchaniem.
2. Nie oceniaj. Rozmowa to nie sądzenie drugiego.
3. Nie słuchaj rozmówcy przez pryzmat swych uprzedzeń, one go zasłaniają i mogą zniekształcać sens jego słów.
4. Uznaj wstępnie, że możesz się mylić. Przywiązanie do własnych przekonań utrudnia rozumienie tego, co mówi inny.
5. Dbaj o pozostawanie w stanie zaciekawienia, wtedy jest szansa, że twój krajobraz wzbogaci się o nowe obrazy.
6. Swoje zdanie przedstawiaj w sposób zrozumiały. Jeśli będziesz zbyt dziwny lub dziwaczny, rozmówca będzie miał trudność ze zrozumieniem Ciebie.
7. Zgódź się, że świat można opisywać na wiele sposobów. Wielowersyjny obraz świata obroni Cię przez spojrzeniem sztywnym i dogmatycznym.
8. Szanuj rozmówcę także wtedy, kiedy Ci się jego czyny nie podobają. Niech w Twoich myślach i słowach nie pojawia się pogarda wobec niego. (Istnieje jednak granica – gdy człowiek krzywdzi innych ludzi, trzeba wyraźnie powiedzieć: „Stop przemocy!”)
9. W razie kontrowersji nie traktuj rozmówcy jak problemu, lecz szukaj z nim, co jest Waszym wspólnym problemem do przedyskutowania.
10. W czasie rozmowy nie tylko rozmawiaj, ale też przyglądaj się tej rozmowie i bądź współodpowiedzialny za jej przebieg.
Elżbieta Filipow
Dorota Korwin-Piotrowska, Eutoryka. Rzecz o dobrej (roz)mowie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.