Czym jest psychologia? Przede wszystkim to nauka pełna sprzeczności, która najburzliwszy okres kariery przechodziła w ciągu ostatnich dwóch stuleci. Jednak przedmiotem jej badań – mechanizmami rządzącymi zachowaniem człowieka i jego umysłem – interesowali się już starożytni greccy filozofowie, co czyni ją jedną z najstarszych gałęzi nauki. W dodatku przez większość tego czasu nie stosowano znanej nam dziś nazwy – termin psychologia po raz pierwszy został użyty w 1520 roku.
Pierwszy akapit wstępu książki
Na wstępie wyjaśnię, że z braku wykształcenia psychologicznego nie chcę się wypowiadać z pozycji ekspertki co do strony merytorycznej książki. Poniższe oceny pochodzą z mojej dotychczasowej wiedzy psychologicznej nabytej poza kształceniem akademickim, między innymi z wieloletniego zainteresowania niektórymi aspektami psychologii oraz z chęci lepszego zrozumienia własnych mechanizmów psychologicznych.
Jak dowiadujemy się z pierwszego akapitu wstępu, Joanna Zaręba tropi początki myślenia psychologicznego od czasów starożytnych Greków. Przy okazji, jej opisy form myślenia i pierwszych problemów psychologicznych są urozmaicone kontekstem historyczno-kulturowym. Jest to podejście bliskie mojemu sposobowi badania historii filozofii, jakim się zajmuję w mojej pracy naukowej. Chodzi o to, że pewne idee nie powstają w pewnej ahistorycznej próżni, tylko są zależne od ducha epoki, na którego składają się poziom rozwoju kultury i nauki, sposób życia ludzi w danym czasie, określone wierzenia religijne i innego rodzaju czynniki, które mogą sprzyjać myśleniu w określonych kategoriach. Podejście Joanny Zaręby jest też podobne do pracy Historia współczesnej psychologii Duane’a i Sydney Ellen Schultz, którzy również posługują się podejściem z punktu widzenia Zeitgeist.
Osobiście, podobały mi się również pewne odwołania do biografii danych postaci omawianych w książce, na początku byli to filozofowie starożytni, średniowieczni i nowożytni, później zaś przedstawiciele psychologii, kiedy już miała ona swoje początki akademickie pod taką właśnie nazwą. Sprawiało to, że widzimy nie tylko same „suche fakty” ale też i to, że autorzy różnych koncepcji byli też, takimi samymi jak my, ludźmi, z krwi i kości. Innym wątkiem, który bardzo mnie zaciekawił, były pseudonaukowe rewelacje, zwłaszcza mesmeryzm i frenologia, jednak autorka książki pokazuje, że nawet one mogły być pod pewnymi względami pożyteczne – ze współczesnego punktu widzenia.
Od czasu unaukowienia psychologii nastąpił bardzo intensywny jej rozwój i możemy mówić o różnych jej działach i na pewno trudnym zadaniem jest adekwatny opis najważniejszych dokonań przedstawicieli tych działów, a we wcześniejszych czasach – najważniejszych szkół psychologii. Rozumiem, że ambicją autorki nie było stworzenie wyczerpującego sprawozdania z całej historii psychologii od jej początków do teraz – zapewne byłoby to zadanie na całe lata, a praca musiałaby mieć co najmniej kilka tomów. Dlatego też selektywne ujęcie, jakie przyjęła, wydaje się całkowicie sensowne, biorąc pod uwagę kompozycję pracy. Wydanie trzecie zawiera 32 rozdziały. Ostatnie rozdziały nawiązują do interdyscyplinarnych mariaży psychologii oraz praktycznych jej zastosowań, na przykład w psychoterapii lub rozwijaniu sztucznej inteligencji.
Praca Zaręby pokazuje również, że historia nauki potrafi być przewrotna – z czasem, pewne przez wielki akceptowane paradygmaty upadają, następują przewroty i rewolucje naukowe, pewne tezy zostaje obalone, a czasami powstają alternatywne rozwiązania problemów i tak naprawdę nie wiemy, które stanowisko jest jedynie prawdziwe i słuszne. Mając tego świadomość, lektura tego rodzaju prac może zachęcać czytelników i czytelniczki do akceptowanie niepewności, zaś akademików do odczuwania większej skromności wobec własnej pracy i nie traktowanie jej z tak osobistym narcystycznym zaangażowaniem. Mnie na pewno zachęciła.
W moim przekonaniu książka jest dobrą pozycją dla różnych odbiorców i odbiorczyń – nie tylko specjalistów, ale też osób, które chcą poszerzyć swoją wiedzę z nowych dziedzin, a nie bardzo wiedzą, od czego zacząć przygodę z psychologią. Może być zatem dobrym źródłem poznania jej jakże bogatej historii.
Elżbieta Filipow
Joanna Zaręba, Krótka historia psychologii, Wydanie trzecie, Wydawnictwo RM, Warszawa 2022